Wiele osób zna słowo getto i kojarzy je sobie z nazistowskimi instytucjami mającymi na celu odseparowanie i zagładę Żydów. Jednakże wiele osób nie wie, że getta pojawiły się dużo wcześniej niż w XX wieku. Pierwsze getto w Europie powstało w 1516 roku w Wenecji, a nieco później, w 1555 roku w Rzymie na zlecenie papieża. Tak, papieża. Którego papieża, z jakiego powodu, jak funkcjonowało i do kiedy przetrwało możecie przeczytać poniżej.

CZASY STAROŻYTNE

Pierwszy napływ Żydów do Rzymu miał miejsce w II wieku przed naszą erą. Wówczas to Judea była sprzymierzeńcem Rzymu pod przywódzctwem Judy Machabeusza. W tamtym czasie wielu Izraelitów przybyło do stolicy imperium i tu się osiedliło. Ich liczba rosła każdego dnia wraz z rozwojem handlu w basenie Morza Śródziemnego.

Kolejny wielki przypływ ludności żydowskiej miał miejsce w I wieku przed Chrystusem za czasów Pompejusza Wielkiego, który to podbił Jerozolimę. Nieco później w latach 63-70 naszej ery w Jerozolimie trwała rewolta. Została ona zdławiona przez cesarza Tytusa i zakończona splądrowaniem i zniszczeniem świątyni jerozolimskiej.

Po stłumieniu powstania, Tytus przywiózł do Rzymu cenne przedmioty świątynne jako łupy wojenne. Wśród nich znajdowała się menora (siedmioramienny świecznik) oraz około 2 tysięcy Żydów jako niewolników. Oni to w latach 72-80 stanowili prawdopodobnie główną siłę roboczą przy budowie Amfiteatru Flawiuszy, dziś znanego jako Koloseum.

Amfiteatr Flawiuszy

W roku 80 cesarz Domicjan, brat Tytusa, wzniósł łuk triumfalny znany dziś jako Łuk Tytusa, aby upamiętnić zwycięstwo swojego poprzednika. Na wewnętrznej ścianie łuku, po jednej stronie znajduje się płaskorzeźba, która ukazuje triumfalny pochód żołnierzy rzymskich wraz z ich przywódcą Tytusem. Sam cesarz stoi w kwadrydze, powozie ciągniętym przez cztery konie.

Łuk Tytusa

Po drugiej stronie, na wewnętrznej ścianie, widzimy natomiast pochód żydowskich niewolników niosących cenne łupy, wśród nich skradziona że świątyni menora. Dla Żydów splądrowanie przez Rzymian Jerozolimy było tak upokarzające i smutne, że przez wieki odmawiali oni przechodzenia pod Łukiem Tytusa.

Płaskorzeźby na Łuku Tytusa

Później w XVI wieku papież Paweł IV, który wprowadził instytucję żydowskiego getta w Rzymie, wprowadził prawo nakazujące Izraelitom co roku ślubować wierność papieżowi właśnie przy Łuku Tytusa. Było to demonstracją ich poniewierania i poniżania.

ŚREDNIOWIECZE I RENESANS

We wczesnym średniowieczu Żydzi byli cenionymi obywatelami w Rzymie głównie ze względu na ich umiejętności medyczne. Wówczas w Rzymie znajdowało się aż 13(!) synagog żydowskich. W późniejszym średniowieczu papieże nieoficjalnie pozwalali na represje wobec Izraelitów. Często gawiedź wyśmiewała ich publicznie lub też zmuszała ich do brania udziału w okrutnych zabawach. Najsłynniejszą z nich było toczenie beczek, w którym zamykano Żydów i toczono te beczki ze wzgórza z ogromną prędkością.

W 1555 roku papież Paweł IV swoją bullą „Cum nimis absurdum” wprowadził instytucję getta rzekomo chcąc chronić Żydów przed publiczną nienawiścią. Założył on je w starożytnym Portyku Oktawii zbudowanym przez Oktawiana Augusta w hołdzie swojej siostrze Oktawii Mniejszej. Portyk był strukturą przypominającą odkryty, wyłożony marmurem plac otoczony przez zadaszoną kolumnadę. Wewnątrz Portyku Oktawii stały dwie świątynie: jedna dedykowana Jowiszowi druga zaś Junonie. Oprócz nich znajdowała się tam biblioteka grecka i łacińska oraz jednostka pretorianów, czyli przybocznej straży cesarskiej. W czasach średniowiecza portyk w dużej części został rozebrany, tak jak wiele innych starożytnych budowli.

Papież ogłosił Żydów winnymi ukrzyżowania Chrystusa w duchu konserwatywnego post-reformacyjnego katolicyzmu. Zarządził on też, aby rzymscy Żydzi, a było ich wówczas około 2 tysiące, zamieszkali w rejonie Portyku Oktawii. Była to część miasta o powierzchni 3 hektarów położona nad brzegiem Tybru, który bardzo częto ją zalewał podczas powodzi. Wkrótce wokół getta papież kazał wznieść mur i pierwotnie 2 bramy, potem 3 ,5 a w końcu w XIX wieku aż 8 bram. Stąd też prawdopodnie pochodzi nazwa getto, od włoskiego słowa „borghetto”, czyli mała, obwarowana osada. Bramy były otwierane rano a zamykane na noc.

Papież wprowadził również szereg restrykcji: Żydzi musieli mieszkać na terenie getta, musieli w nim przebywać nocą. Pozbawieni oni zostali wszelkiej własności, mogli tylko zajmować się handlem złomem i tekstyliami. Kiedy Żydzi wychodzili poza getto, mężczyźni musieli nosić żółte opaski na rękawach, a kobiety żółte welony, takie, jakie nosiły prostytutki. Żółty był kolorem symbolizującym urynę.

Papież czuł się „odpowiedzialny” za „ewangelizację” i „nawracanie” Żydów. W getcie powstały dwa kościoły katolickie i wyznawcy religii Mojżeszowej w sabat byli zmuszani do uczęszczania na msze. Przy wejściu papież lub jego wysłannicy sprawdzali czy Żydzi nie mieli wosku lub bawełnianych kulek w uszach tak, aby mieć otwarte uszy na ewangelię.

W rzymskim getcie „schronienie” znaleźli Żydzi z Hiszpanii podczas hiszpańskiej inkwizycji, Żydzi z Sycylii, czy później z Tripolisu. Co roku mieszkańcy getta musieli składać petycję o pozwolenie w nim zamieszkania i płacili roczny podatek za możliwość korzystania z tego przywileju. Rzymscy Żydzi musieli nowemu wybranemu papieżowi składać przysięgę lojalności przy Łuku Tytusa, ktory był symbolem poniżenia.

Portyk Oktawii

LIKWIDACJA GETTA

W 1798 roku getto zostało zlikwidowane, potem kolejny raz ustanowione rok później. Ponownie zostało zniesione na krótko podczas pobytu Napoleona w latach 1805-1815 i ponownie wznowione aż do roku 1848, kiedy to w Europie panowała Wiosna Ludów.

W 1870 roku, po zjednoczeniu Włoch i po przejęciu Państwa Papieskiego przez nowy kraj getto zostało ostatecznie zlikwidowane. Kolejnym razem ustanowił getto rząd Mussoliniego w 1929 roku. W 1943 roku, dokładnie 23 października Naziści wywieźli około 2 tysięcy Żydów do obozów zagłady, głównie do Auschwitz. Papież Pius XII patrzył na to przez palce pozwalając na represje wobec Izraelitów.

Na uliczkach, wśród brukowych kostek znajdziemy Stolperstein, płytki z brązu, na których mamy informacje o zasłużonych mieszkańcach getta. Na każdej płytce widnieje imię i nazwisko osoby, data urodzenia, data aresztowania oraz data (jeśli jest znana ) i miejsce zagłady.

Stolperstein

Wraz z likwidacją getta została rozebrana starsza świątynia mieszcząca pięć szkół (scola). Obecna świątynia powstała w latach 1901-1904 w stylu babilońskim i wznosi się nad dawnym gettem przy rzece Tyber. Jej eklektyczny wyglad przyciąga uwagę zarówno mieszkańców miasta jak i turystów. Ten styl był zamierzony i miał on być widocznym upamiętnieniem odzyskania wolności przez rzymskich wyznawców religii Mojżeszowej. Kwadratowa aluminiowa kopuła jest jedyną tego typu strukturą w mieście i jest ona widoczna z daleka.

Synagoga

Synagoga jest nie tylko miejscem kultu, ale również mieści biura Głównego Rabina Rzymu, jest centrum Kulturalnym Komuny Żydowskiej w Rzymie oraz mieści Muzeum Żydowskie.

Każdego roku 23 października rzymscy Żydzi upamiętniają Shoah.

Dzisiaj getto często odwiedzają zarówno mieszkańcy Rzymu jak i turyści. Jest to miejsce niesamowicie barwne, pełne życia, dobrej tradycyjnej kuchni rzymsko-żydowskiej. Ja też w moim eprzewodniku „Rzymskie smaki” kilka miejsc polecam.

https://rzymskiesmaki.pl/przewodnik/

Jeśli zaś chcecie odwiedzić inne jeszcze barwne i pełne życia zakamarki Rzymu zapraszam na spacer po Rzymie mniej znanym

https://basiakaminska.pl/ukryte-zaulki-rzymu-dwadziescia-malowniczych-zakamarkow-ktorych-nie-znaja-turysci/

Jeśli wpis mój podobał Ci się daj mi znać proszę.

Jeśli uważasz, że może on komus pomóc, udostępnij go proszę.

Basia Kaminska

filolożka anglistka instruktorka języka angielskiego

od ponad 14 lat w Rzymie

przewodniczka po Rzymie, regionie Lacjum i Watykanie w języku angielskim i polskim

autorka eprzewodników „Rzymskie smaki” , „W cieniu Rzymu”

wielojęzyczna mama wielojęzycznego nastolatka